از گیل و دیلم در شاهنامه و کتب حماسی و در ادبیات فارسی سخن فراوان رفته است. که ما در اینجا به چندی از آنها اشاره کرده و چند نکته تاریخی از آنها مینویسم که هدف از این نکته یابی ها یافتن چند نکته در ابزار ها و جامه های سپاهیان گیل و دیلمی است.

فردوسی بزرگ- شاهنامه:

همان گیل مردم چو شیر یله
ابا طوق زرین و مشکین کلـه

ز گیل و ز دیلم بیامــد ســـپاه
همی گرد لشگر برآمد به ماه

همــــــه مرزبان زریــن کمــــر
بلوچی و گیلی به زرین سپـر

سیاووش سپر خواست گیلی چـهار
دو جوشــــــن دگـــــر زآهـــــن آبــدار

بفرمـــــود روزبـــــــانــــان در
برفتند و با تیغ و گیلی سپر

سپر های گیلی به پیش اندرون
همی ازجگرشان بجوشید خون

سپاهی برآمد ز هر کشوری
ز گیلان و از دیلمان لشـگری

ازو هر بشیزه چو گیلی سپر
نه آهــن نه آتـــش بر او کارگر

اسدی طوسی:

سپر در سپر گیل مشکین کله
خروشـــان همه چون هژبر یله

چو شب شد گیل شد در گلیم سیاه
ورا زرد گیـــــلــی سپــر گشــــت ماه

همه برگشان پهن و زرنگارگون
ز گیلی سپــرها به پهنا فــزون

نظامی:

پس آنگه پای بر گیلی بیفشرد
ز راه گیلکان لشــــگر به در برد

چو رهوار گیلیم ازین پل گذشت
به گیلان ندارم سر بازگشــــــت

عَسجُدی:

چو دیلمان زره پوش شاه و تُرکانَش
به تیر و زوبین بر پیل ساخته خنگال
درست گویی شیران آهنین چرمنـد
همی جانند از پنجه آهنــین چنـگال

خاقانی:

خیل بنفشه رسید با کلـــه دیلــــمی
سوسن کان دید کرد آلت زوبین عیان

فخر الدین اسعد گرگانی:

ز قزویــن در زمین دیلمــــان شد
درفـــــش نام او بر آسمــان شد
زمین دیلمان جایی است محکم
بدو در لشگری از گیــل و دیلــم
بتازی شب از ایشـان ناوک انداز
زنـنـــــــد از دور مـــردم را به آواز

نکاتی که به آن میرسیم به جز جنگاوری گیل و دیلم از قرار زیراند:

1- سپر گیلی، سپر دیلمی - سپر زرین ، سپر زرد-سپر چهارگوش، سپر بزرگ و پهن، سپر زرنگار

2- مشکین کله ، کله دیلمی

3- زره های پولادین

4- طوق زرین

ادامه ی نوشته ...
 

نکاتی که به آن میرسیم به جز جنگاوری گیل و دیلم از قرار زیراند:

1- سپر گیلی، سپر دیلمی - سپر زرین ، سپر زرد-سپر چهارگوش، سپر بزرگ و پهن، سپر زرنگار

2- مشکین کله ، کله دیلمی

3- زره های پولادین

4- طوق زرین

1- سپر های گیل و دیلم به تکرا در ابیات بالا آمد که میتوان تصویر واضحی از سپر های گیلی ترسیم نمود:

*سپر هایی احتمالا تمام قد که بدن سرباز را کملا پوشش می داده.

*سپر های سخت و نفوذ ناپذیر که چانچه آمده نه آتش و نه آهن بر آن اثر نمی کند.

* سپر های چهار گوش و پهن ؛ چنانچه آمد « سیاووش سپر خواست گیلی چهار» شاید منظور به همین مورد باشد.

2- کلاه های یا کله های دیلمی:

چنانچه بسیاری جاه ها کله با یَله آمده پس شاید کُله نباشد(با توجه عدم در نظر گرفتن اختیارات شاعری برای تغییر لفظ یک واژه در قافیه). در هر صورت کَله در فرهنگ دهخدا آمده است مو و آنچه که موی خود را در وسط سر جمع آورند (با تخلیص)یا در لفظ عامیانه کاکول! ولی در شعر خاقانی کُله دیلمی آمده که همان کلاه است.

اما مشکین کله که در بسیاری ابیات آمده به معنی کلاه مشکی یا موی مشکی است. اگر کلاه در نظر بگیریم صادق تر است ، چنانچه در گیلان کلاه های نمدی ای که بر سر می گذارند بیشتر سیاه رنگ است تا سفید. اگر به عکس های قدیم میرزا کوچک خان و یارانش نگاه کنید نیز این موضوع کاملا مشهود است.از سوی دیگر هنوز هم در میان گالش ها (گاوداران) کلاه نمدی رایج است(در میان مسن تر ها و قدیمی ها) که آنان نیز همگی کلاه های مشکی بر سر میگذارند. این نکته نیز کُله به معنی کلاه را استوار تر و کَله به معنی مو و موی جمع شده در وسط سر را کمرنگ تر می سازد.

3- زره های پولادین: همانگونه که خود نیز خواندید در برخی جاه اشاره یه زره های و جوشن های پولادین شد که این خود باز نکته ای در رزم جامه های سپاهیان گیل و دیلمی است.

4- اما مهم تر از جوشن و زره ، طوق زرین است که در ابیات آمد.طوق چنانچه در فرهنگ معین آمده است: « زیوری که بر گردن آویزند ، گردن بند.» در فرهنگ دهخدا آمده است: «هر چه گرد چیزی را گیرد، هرچه مدور بوده و گرد چیزی را گیرد.» می توان در یافت که در میان سپاهیان دیلمی (نه تنها سرداران بلکه سربازان) رسم بوده که بر گردن ، گردن بندی و گردن پوشی از طلا و زر می آویختند که نکته ای جالب در این زمینه می تواند باشد.(جالب است که طلا ، زنگار نمی بندد و در هوای مرطوب و باران خیز گیلان نیز در اثر زنگار از بین نمی رفته و حمل آن در هوای مرطوب گیلان برای طلاهای سپاهیان ایجاد نمی کرد)

در این شکل طوق زرین که به حدس و گمان طراحی شده است را به خوبی می بینید.